آداب و رسوم شب یلدا در ایران باستان

نزدیک به چندین هزار سال است که ایرانیان آخرین شب پاییز که طولانی ترین شب سال به حساب می آید را جشن می گیرند.

خورشید در حرکت سالانه خود در آخر پاییز به پایین ترین نقطه افق جنوب شرقی می رسد که همین باعث کوتاه شدن طول روز و همچنین باعث زیاد شدن زمان تاریکی شب نیز می شود و با شروع شدن فصل سرما و زمستان خورشید دوباره به سوی شمال شرقی برمی گردد که همین باعث افزایش روشنایی روز و کاهش شب می شود.

این شب به زمان بین غروب آفتاب از 30 آذر(آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در اول ماه دی(نخستین روز زمستان) اطلاق می شود.

در بعضی از کتاب های تاریخ این روز را (نود روز) نیز می نامند چون میان این روز تا نوروز درست نود روز فاصله است.

این شب به دی ماه و خورماه نیز معروف است که هر دوی آن ها به نام خداوند بزرگ است.

این شب آیین و رسوم های خاص خود را دارد که در هر شهر این رسوم متفاوت است.

آداب و رسوم شب یلدا در کشور ما متفاوت تر از کشورهای دیگر است.

این شب جز مهم ترین شب های سال است که از قدیم تا به امروز هم این شب برای ایرانیان مهم بوده است.کلمه یلدا برگرفته از یک واژه سریانی است که به معنی تولد و زایش است سریانی زبان رایج مسیحی ها بوده است.

دانشمندان و تقویم شناسان ابوریحان بیرونی با نام میلاد اکبر از شب یلدا یاد می کند و آن را میلاد خورشید دانسته است.

واژه یلدا مشخص نیست که چه زمانی و به چه شکلی به زبان فارسی وارد شده است اما آنگونه که در تاریخ آمده است به این شکل است که مسیحیانی که در رُم زندگی می کردند به علت سختی های فراوانی که کشیده بودند عده ای از آن ها به ایران مهاجرت می کنند و به خاطر نزدیک بودن فرهنگ آن ها به ایرانی ها این واژه به زبان فارسی راه پیدا می کند.

در آیین کهن طبق سنت ها در اولین روز دی ماه تمام شاهان ایرانی تاج و تخت خود را کنار گذاشته و لباس های سفید به تن می کردند و به صحرا می رفتند و بر روی فرش های سفید می نشستند و همه خدمه و نگهبانان و مردم عادی و برده ها در سطح شهر آزاد بودند و همه با هم یکی و یکسان بودند، البته صحت این گفته ثابت نشده و تنها شاید یک افسانه باشد.

جشن یلدا امروزه توسط ایرانیان به شکل شب نشینی خانواده ها و اقوام در کنار یکدیگر برگزار می شود و بزرگان فامیل در این شب از زمان های دور و کهن تعریف می کنند.

خوراکی هایی نظیر هندوانه، انار، آجیل و شیرینی و میوه های دیگر نمادی از میوه های این شب هستند.

از آیین های معروف و رسم و رسوم های این شب می توان به آتیش روشن کردن، قصه گفتن پدربزرگ ها و مادربزرگ ها، خوردن تنقلات و فال حافظ گرفتن اشاره کرد.

شب یلدا یکی از قدیمی ترین جشن های ایرانیان است که همانند عید نوروز و چهارشنبه سوری از قدیم به یادگار مانده است .

شب چله همان شب یلدا است.

چون از فردای شب یلدا چله بزرگ زمستان شروع می شود به آن شب چله می گویند.

ایرانیان قدیم یک نوع تقویم کلی نگر هم داشتند که بیشتر در کارهای کشاورزی و دامپروری کاربرد داشت.

ایرانیان قدیم دو موقع از سال را با نام چله می شناختند چله تابستان و چله زمستان که هر کدام از این چله ها به دو دوره تقسیم می شدند چله بزرگ و کوچک.

چهل روز ابتدایی را چله بزرگ و بیست روز بعد را چله کوچک می نامیدند.

تاریخچه شب یلدا به گذشته های خیلی دور برمی گردد اکثر باستان شناسان تاریخ شب یلدا را هفت هزار ساله می دانند و چیزی که در مورد تاریخ شب یلدا رسمیت پیدا کرده است به حدود 500 سال قبل از میلاد مسیح بر می گردد یلدا در زمان داریوش یکم به تقویم رسمی ایرانیان وارد شده است.

آداب و رسوم شب یلدا در طول زمان تغییر چندانی نکرده است.

برخی از این آداب و رسوم به شیوه های زیر است:

آتش:

در قدیم مردم دور کرسی می نشستند و خیلی قبل از آن هم دور آتش جمع می شدند اما در این روزها این بخاری ها هستند که مجلس آن ها را گرم می کنند.

این آتش در گذشته نماد خورشید بوده، البته برخی هم عقیده دارند که آتش برای برطرف کردن نحسی شیطان و نیز به خاطر تاریکی روشن می کردند.

قصه گویی:

معمولا در شب یلدا وقتی اقوام و خانواده ها دور هم جمع می شدند بزرگترها برای کوچکترها قصه و داستان تعریف می کردند و بیشتر داستان هایی که تعریف میکردند غیر واقعی بودند و قهرمان آن ها نیز بیشتر جانوران، دیوان و پریان بودند.

فال حافظ:

درشب های یلدا بزرگترهای فامیل برای بقیه فال می گرفتند و به دیوان حافظ تفالی می زدند به این صورت که صاحب فال نیت می کرد و بعد از آن برایش فال می گرفتند.

شاهنامه خوانی:

یکی دیگر از آداب و رسوم این شب شاهنامه خوانی است که از دیر باز در بین ایرانیان رایج بوده است که اگر این شاهنامه خوانی به صورت نقالی صورت می گرفت جذابیت آن بیشتر می شد که متاسفانه این رسم در حال نابودی است.

سفره شب یلدا:

از جذاب ترین رسم و رسوم های شب یلدا سفره و خوردنی های آن است.

سفره شب یلدا شامل میوه های مخصوص، آجیل و تنقلات دیگر است.

در قدیم این سفره به نام میزد معروف بود آن ها میوه ها و آجیل ها را که به اصطلاح زرتشتیان لرک می گفتند بر سر سفره ها قرار می دادند.

لرک از اجزای اصلی این سفره ها بود و در واقع ولیمه این جشن به حساب می آمد.

از دیگر اجزای این سفره آتشدان، عطردان، بخوردان و برسم را می توان نام برد.

برسم از جنس فلز برنج و نقره و یا از جنس شاخه گیاهی خاص بود که برای دعا خوانی از آن استفاده می کردند.

میوه های شب یلدا:

میوه ها جز اصلی این سفره ها به حساب می آیند که نقش اصلی را میوه های سرخ بر عهده دارند که سرخی این میوه ها نماد خورشید است.

انار میوه اصلی سفره های شب یلدا است که از قدیم انار را میوه با برکت می دانستند که علت آن هم به خاطر دانه های زیاد آن است و همچنین انار به خاطر رنگ سرخش نماد شادی و خورشید است.یلدا شب فال حافظ و قرآن استدر سفره صفای سبزه و ریحان استیلدا شب ذکر ناب بسم الله استدر سینه عاشقان خدا مهمان است .